Door desinformatie naar dystopie

Door desinformatie naar dystopie

“If you don’t read the newspaper, you’re uninformed. If you read the newspaper, you’re mis-informed.” – Mark Twain (1835-1910)

Desinformatie vormt, net zoals het fenomeen dark patterns, een groot maatschappelijk probleem. Over de gevaren van dark patterns schreven we eerder dat deze vorm van digitale manipulatie tegenwoordig op ongekende schaal plaatsvindt.

Iedere gebruiker van online diensten loopt het risico om onbetrouwbare informatie of zelfs – in het ergste geval – moedwillig verspreide leugens als de waarheid te gaan beschouwen.

In dit artikel nemen we je mee door een beschrijving van wat desinformatie precies is en de verschillende wijzen waarop desinformatie kan worden aangepakt. Ook geven we concrete tips aan jou en je organisatie om jezelf weerbaarder te maken tegen desinformatie.

Desinformatie als deceptie

Desinformatie kan worden gedefinieerd als het delen van foutieve informatie.[1] Desinformatie is een groeiend probleem in onze digitale samenleving, zelfs zonder kwade intenties van de verspreider. Als er wel kwade intenties in het spel zijn, spreken we van misinformatie. Waar in dit artikel wordt gesproken van desinformatie, wordt daaronder ook misinformatie verstaan.

Het fenomeen desinformatie is verre van nieuw. Zo is bekend dat keizer Augustus in de Romeinse tijd ‘fake news’ heeft verspreid om maatschappelijke steun te verkrijgen tegen Marcus Antonius. Een ander voorbeeld stamt uit de 18^e eeuw, waarin de Britse koning George II gebruik heeft gemaakt van fake news om als een sterke leider gezien te worden.[2]

Desinformatie is dus geen nieuw verschijnsel. Pas nu, in het digitale tijdperk, begint de verspreiding van desinformatie echter ongekende proporties aan te nemen. In 2011, de beginjaren van sociale media, werd door Amerikaanse spionnen al gebruik gemaakt van valse profielen die propaganda verspreidden.[3] Doordat het gebruik van sociale media sindsdien explosief is toegenomen, wordt ook telkens meer desinformatie verspreid. Met het kleiner worden van de wereld door sociale media, worden de leugens groter.

Geletterdheid is weerbaarheid

Het verspreiden van onjuiste informatie kan tegenwoordig dus op ongekende schaal plaatsvinden. Dit heeft er ook mee te maken dat het steeds makkelijker is geworden om nepnieuws te genereren met gebruikmaking van AI. Het is steeds moelijker om te herkennen wat echt is en wat niet. Denk bijvoorbeeld aan automatisch gegenereerde video’s van politieke leiders. Groeperingen als IS maken ook gretig gebruik van AI-nieuwslezers om hun extremistische boodschap online te verkondigen.[4] Online platformen trekken zich niet zoveel aan van deze ontwikkeling. Platformen willen de aandacht van gebruikers zo lang mogelijk vasthouden. Dit lukt erg goed als de gebruikers van zo’n platform desinformatie verspreiden over maatschappelijk gevoelige thema’s.

Het verspreiden van desinformatie is niet zonder risico. Integendeel, het verspreiden van misleidende of onjuiste informatie kan democratische processen ondermijnen, polarisatie vergroten en maatschappelijke onrust veroorzaken.

Een belangrijk voorbeeld hiervan is het schandaal rondom Cambridge Analytica in 2016. Dit schandaal toonde aan dat het misbruiken van persoonlijke informatie en het gericht voeren van desinformatiecampagnes op sociale media de Amerikaanse verkiezingsuitslagen en de publieke opinie konden manipuleren. Een ander voorbeeld van de gevolgen van desinformatie stamt uit 2020, toen tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen beweringen over verkiezingsfraude een sleutelrol speelden in het zaaien van wantrouwen bij miljoenen kiezers. Dit heeft mogelijk een bijdrage geleverd aan de bestorming van het Capitool.

De voorbeelden van politieke beïnvloeding komen niet slechts uit de Verenigde Staten. Ook in Brazilië hebben desinformatiecampagnes rondom de verkiezingen in 2022 tot gewelddadige protesten geleid.[5] Dichter bij huis heeft in november 2024 in Roemenië een soortgelijk incident plaatsgevonden. Hier had het Constitutioneel Hof zelfs een verkiezingsuitslag nietig verklaard vanwege onjuiste berichtgeving en het bestaan van nepaccounts op sociale media vanuit Rusland.[6]

Naast politieke polarisatie kan het verspreiden van desinformatie ook maatschappelijke polarisatie teweegbrengen. Tijdens de coronaperiode zagen we dat desinformatie over vaccins polariserend kan werken voor een samenleving.[7]

Als we zoeken naar de oorzaak van deze polarisatie lijkt het gebrek aan mediageletterdheid hierin een grote rol te spelen. Mediageletterdheid of digitale geletterdheid betreft de paraplu van alle vaardigheden die een mens nodig heeft om mee te doen in de online samenleving. Het kan bijvoorbeeld gaan om online belastingaangifte doen, online solliciteren of contacten onderhouden via sociale media.[8]

Gebleken is dat, volgens cijfers van het CBS uit 2023, een minderheid van 47,2% aan burgers er moeite mee heeft om de juistheid en de betrouwbaarheid van informatie te beoordelen.[9] Dit maakt deze burgers kwetsbaar voor desinformatie, fraude, en andere vormen van misleiding en benadrukt de noodzaak voor maatregelen. Dit geldt des te meer nu, zoals we hebben gezien, telkens meer gebruik wordt gemaakt van AI om desinformatie op sociale media te verspreiden.

De Europese Commissie is niet blind voor de toename aan desinformatie en het feit dat online platformen niet als hoofddoel hebben om mensenrechten en de democratie te borgen. Hoewel de verantwoordelijkheid om mediageletterdheid te bevorderen binnen de Europese Unie voornamelijk aan de afzonderlijke lidstaten ligt, bestaat inmiddels ook wetgeving zoals de Digital Services Act (hierna: DSA), welke verplichtingen oplegt aan online platformen om transparanter en verantwoordelijker om te gaan met de verspreiding van informatie. Doel hiervan is om online platformen te dwingen om de mensenrechten en de democratie te beschermen.

Desinformatie wel degelijk in Digital Services Act

De DSA is sinds 2024 van kracht. De DSA dient ertoe om een veilige, transparante online omgeving te scheppen. Grote online platforms worden in de DSA aangeduid als ‘Very Large Online Platforms’ (VLOPs). Voor deze VLOPs gelden specifieke verplichtingen om desinformatie te beperken, waaronder de volgende:

1. Transparantie over algoritmen: platformen moeten transparant zijn over de werking van algoritmen, zodat burgers begrijpen waarom ze bepaalde informatie of content te zien krijgen.[10]
2. Risicobeoordeling en mitigatie: platformen moeten periodiek risico’s evalueren die voortvloeien uit hun diensten, waaronder de verspreiding van desinformatie.[11]
3. Toegang voor onderzoekers: de DSA verplicht platformen om gecontroleerde toegang te geven aan onderzoekers, zodat zij de verspreiding van desinformatie en de effectiviteit van tegenmaatregelen kunnen analyseren.[12]
4. Transparantie over advertenties: platformen moeten duidelijkheid bieden over wie er betaalt voor advertenties en waarom een gebruiker bepaalde advertenties ziet.[13]

De aanpak van desinformatie door de DSA verschilt van vergelijkbare wetgevingsinitiatieven elders in de wereld. Zo ligt de nadruk in de Verenigde staten eerder op zelfregulering door technologiebedrijven.[14] Deze bedrijven worden gestimuleerd om een eigen beleid en eigen initiatieven te ontwikkelen, zonder dat er sprake is van strikte wettelijke verplichtingen. Er is dus geen sprake van regulering die gelieerd is aan de ethische waarden van Europa, waarmee de mensenrechten en de democratie beschermd dienen te blijven. Zoals eerder opgemerkt zijn deze waarden contrasterend met de doelen van grote online platforms.

Het verschil tussen de Europese regulering en zelfregulering in Amerika kan worden verklaard vanuit de Amerikaanse cultuur ten aanzien van de First Amendment.[15] Door dit Amendment worden platformen zoals Meta en X in de VS minder sterk gecontroleerd dan in Europa. Recente ontwikkelingen in de VS waarin politiek en big tech vermengd raken wekken niet de indruk dat dit op korte termijn zal veranderen.

In Australië is de aanpak anders. Hier verplicht de News Media Bargaining Code platformen zoals Google en Meta om nieuwsuitgevers te betalen voor gebruik van hun inhoud. De regelgeving is niet direct op desinformatie gericht maar bevordert wel indirect de verspreiding van hoogwaardige nieuwsinhoud. Door nieuwsuitgevers financieel te ondersteunen, stimuleert Australië het verspreiden van betrouwbare content. Dit kan ook een buffer vormen tegen desinformatie.

Deze verschillen benadrukken de unieke focus van de EU: een juridisch kader dat gericht is op transparantie en samenwerking, in plaats van volledige zelfregulering of indirecte steunmaatregelen.

Grip op desinformatie

De verplichtingen die voortvloeien uit de DSA zijn een belangrijke stap in de strijd tegen desinformatie. Om deze verplichtingen op een waarden gedreven wijze na te komen, is het belangrijk om te begrijpen waarom deze maatregelen zo belangrijk zijn. Het gaat niet alleen om het naleven van regelgeving, maar ook om bijvoorbeeld het versterken van vertrouwen bij gebruikers, het beschermen van democratische processen en het bevorderen van een gezonde informatie-omgeving. Hier worden gebruikers mediawijzer van.

Het naleven van de DSA biedt organisaties de kans om een actieve rol te spelen in het beschermen van de samenleving tegen de negatieve gevolgen van desinformatie. Het doel is om een cultuur van transparantie, samenwerking en verantwoordelijkheid te creëren. Met het volgende kader kunnen organisaties en professionals concreet aan de slag:

1. Ga voor transparantie: transparantie schept vertrouwen en laat zien dat jouw organisatie verantwoordelijkheid neemt voor haar rol in het informatiestelsel.
2. Stimuleer samenwerking: organisaties en professionals kunnen partnerschappen aangaan met onafhankelijke factcheckers en experts om de kwaliteit van gedeelde informatie te waarborgen door desinformatie te signaleren en corrigeren.
3. Ondersteun educatieve initiatieven: mediageletterdheid vormt een belangrijke langetermijnoplossing tegen desinformatie. Dit kan je in je organisatie bewerkstelligen door het aanbieden van educatieve programma’s of het delen van simpele tips zoals hoe je mogelijke phising-mails aan hun naam herkent.
4. Houd ethiek centraal: het naleven van regelgeving mag niet ten koste gaan van fundamentele rechten, zoals de vrijheid van meningsuiting.

En nu?

Desinformatie vormt een bedreiging voor democratische processen en sociale stabiliteit. Mediageletterdheid is essentieel om burgers weerbaar te maken tegen misleidende online-informatie, maar moet worden ondersteund door structurele maatregelen vanuit digitale platforms. De DSA biedt hiervoor een stevig juridisch kader door transparantie, risicobeheersing en samenwerking te eisen van grote online platforms (VLOP’s).

Tegelijkertijd vraagt de DSA om een waarden gedreven implementatie. Het is in een organisatie belangrijk om stil te staan bij transparantie, samenwerking en educatie. Alleen hierdoor kan je binnen je organisatie de balans vinden tussen regulering en vrijheid van meningsuiting.

De waarden die Europa kenmerken moeten hierbij zoveel mogelijk voorop blijven. Hierin ligt ook zeker een rol voor Nederland, van oudsher een internationaal baken van grondrechten en liberale normen en waarden.

In dit artikel is eerst beschreven wat het fenomeen ‘desinformatie’ precies inhoudt. Daarna is besproken hoe desinformatie in de DSA aan bod komt. Ten slotte zijn handvatten gegeven om jou en je organisatie te wapenen tegen desinformatie en is vooruitgeblikt op hoe Europa en Nederland zich middels wetgeving kunnen verzetten tegen desinformatie.

Ben je zelf ook een keer getroffen door desinformatie? Heeft dit ernstige consequenties gehad? Wij zijn erg benieuwd naar jouw verhaal!

Als je terugblikt op jouw eigen online-activiteit, wanneer heb je dan voor het laatst een bron gecheckt? Hoe vaak neem je wat je voorgeschoteld krijgt meteen aan als de waarheid? Ben je kritisch genoeg en gebruik je betrouwbare online-media? Wij horen het graag!

[1] C. Wardle & H. Derakhshan, Information disorder: Toward an interdisciplinary framework for research and policy making (Council of Europe report), Straatsburg: 2017, p. 5.

[2] ‘A brief history of fake news’, BBC 23 januari 2025.

[3] N. Fielding & I. Cobain, ‘Revealed: US spy operation that manipulates social media’, The Guardian 17 maart 2011.

[4] ‘Steeds gemakkelijker om nepnieuws te maken met AI: ‘Straks weten we niet meer wat we kunnen vertrouwen’’, Eenvandaag 18 mei 2024.

[5] M. Cools, ‘Nepnieuws en haat overspoelen de verkiezingsstrijd in Brazilië’, RTL 27 oktober 2022.

[6] A. ter Rele, ‘Roemeens hof eist hertelling verkiezingen, maar niet vanwege vermoede TikTok-manipulatie’, Trouw 28 november 2024.

[7] ‘Vertrouwen in vaccinaties daalt wereldwijd’, Unicef 20 april 2023.

[8] ‘digitale geletterdheid’, Mediawijsheid.nl.

[9] Zie bijvoorbeeld https://www.cbs.nl/nl-nl/maatwerk/2024/23/digitale-vaardigheden-per-provincie-2023.

[10] Zie artikel 27 DSA.

[11] Zie artikel 34 DSA.

[12] Zie artikel 40 DSA.

[13] Zie artikel 39 DSA.

[14] H. Hupkens, ‘Big Tech aanpakken betekent in de VS iets anders dan in Europa’, iBestuur, 24 november 2024.

[15] Volgens de First Amendment hebben mensen het recht op vrijheid van religie, vrijheid van meningsuiting en persvrijheid.